صالح زاهێر
ماستەر ل مێژوویا ئیسلامێ:
ماستەر ل مێژوویا ئیسلامێ:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
سەرەڕایێ وێ چەندێ کو دنها دا وەک پارچەیەک ل وەلاتێ عیراقێ، هەرێما کوردستانێ کەفتیە مەزنترین کریز دا ل سیهـ سالێن ژیێ خوە و خەلک بێزار بوویە ل دڕێژبوونا ڤان کریزێن سیاسی و ئابوری، لێ یا من مەرەم پێ دڤێ گۆتارێ دا دیار بکەم، عیراق ئەو وەلاتە نینە هەمی هیڤی لێ بهێنە شینکرن و داخازی لێ بهێنە بجهـ ئینان و ئەڤ چەندە ژی ب ڕوون و ئاشکرایی و ب داتا و زانیاری ڤە دیارە و دێ پێکۆلا وێ چەندێ کەین چەند خالەکان دیار بکەین کو ڕەنگە د هندەکان دا هەرێم و عیراق هەفپشکی هەبیت ب ڕێژەیێن جۆدا و جۆدا لێ د گۆتارەکا دیتر دا دێ ئاماژێ ب هەرێمێ کەین و گرنگە ل هەرێمێ دا بۆ چارەسەریێن بنەرەتی هزر دئەلتەرناتیڤێن ستراتیژی و دووم درێژ بهێتەکرن بۆ وێ چەندێ هەرێم ل فشار و پیلانێن ئالیێن توندڕەوێن عیراقی بهێتە دەربازکرن ژبەرکو دنهادا ب هەمی شێۆازەکێ گڤاشتنێ ل هەرێما کوردستانێ دکەن بۆ وێ چەندێ خۆ ل سەر پێیان نەگریت و ئیدی وەک پاڕێزگەهەک بچیک سەرەدەری دگەلدا بهێتەکرن.
ژوان خالێن کو چاڤەرێیا مەترسیێ ل سەر پاشەڕۆژا عیراقێ دهێتەکرن:
ئێک - هەبوونا دەهان گروپێن میلیشیاتێن چەکدار کو سەنتەرێ بریاردان و ئاڕاستەکرنا وان ل عیراقێ دا د چەند ئالیان دەردکەڤیت، سەرەڕایێ وێ چەندێ حەشدا وەلائی کو دیف بریار و ستراتیژ و هزر و نەرینێن ویلایەتا فەقیهـ کاردکەت و سنورێ کار و چالاکیێن وانا ل چارچۆڤێ عیراقێ ناڕاوەستیت و هەر جهێ سیاسەتا پاوانخوازیا ئیرانی دیڤ بنەمایێ هنارتنا شۆرەشێ بۆ دەرڤە ( تصدیر الثورة)، لێرەدا هەمی بۆچوون بۆ وێ پێشبینیێ دچن حەشد ب هەردوو تایێن خوەڤە (وەلائی و مرجعی = عیراقی) ببنە مەترسیەک مەزن ل سەر چارەنڤیسێ عیراقێ ئیدی نەهێلن ب هیچ ئاوایەکێ حکومەتەک مەدەنی ئاڤا ببیت ل بەغدا.
دوو - هەبوونا ڕێژەیەکا زۆرا گەندەلیێ دناڤ سازیێن دەولەتا عیراقێ دا وەک د ڕاپورتێن نێڤدەولەتیدا دیار دبیت هەر سەد دۆلارێن دکەڤنە دەستێ عیراقێ دا هەشتێ دۆلار ژ وانا ب بێ سەرۆبەری و بێ مفا دئێنە مەزاختن و ئەوێن مایی ژی ل جهێ پێتڤی ناهێنە مەزاختن. زێدەبارێ وێ ئێکێ کو عیراق د سەر سەرێ لیستا وەلاتێن گەندەل دایە و مەترسیەک جدی ل سەر داهات وئێمناهیا نەتەوەیی یا عیراقێ هەیە.
سێ- سپیکرنا پارەی وەک ئێک ژ مەزنترین تاوانێن ئابوری ل عیراقێ دا د هەمی سێکتەرێن وێ ڤە بەردەوامە و ل داویێ هەلویستێ ویلایەتێن ئێکگرتیێن ئەمریکا دا بەرامبەر سپیکرنا پارەی و هنارتنا دۆلاری بۆ دەرڤە چەند بانکەکێن عیراقی مەترسیا سزادان و کەفتنە لیستا ڕەش داهەیە و دەرئەنجامێ ڤێ چەندێ بهایێ دینارێ عیراقی پتر داکەفت و ئەگەر حکومەتا عیراقێ رێگر نەبیت ژ چوونا دۆلاری بۆ ئیرانێ وی دەمی ڕەنگە بانکا ناڤەندی یا عیراقی ژی بکەڤیتە بەر سزایێن بانکا فیدرالی یا ئەمریکی کو دوی دەمیدا ڕەنگە دینارێ عیراقی وەکی پارێ دەولەتێن هەفسی بێ بەها بیت و تاکێ عیراقی باجا کریارێن میلیشیاتا و گەندەلیێ بدەن.
چوار- عیراق دەولەتەکا نەفتی یە و زێدەتر ژ 90% بودجێ وەلاتی ل سەر داهاتێ نەفتێ یە و وەک دیار بازار و داهاتێ ل سەر ئێک بەرهەم بیت هیچ شێوازەکێ ئێمناهییا دارایی نینە و هەردەمێ بهایێ نەفتێ داکەفت وی دەمی وەلات دێ ڕیبریێ مەزنترین کریزا دارایی بیت. باشترین گڕۆڤەژی ل سەر ڤێ چەندێ وەلاتێن کەنداڤی پلانەک دووم درێژ هەبوویە چەندین سالە بۆ ئێکێ خۆ ژ ئێک داهاتیێ تایبەت نەفتێ دەرباز بکەن ژبەرکو بەردەوام مەترسی ل سەر ئابورێ وەلاتی هەیە.
پێنج - بێ پلانی ژ دامەزراندنێ دا، دنها دا لایەنێن کوتلەیا ئیتارا تەنسیقی بۆ وێ چەندێ جادەیاعیراقی بێدەنگ بکەن و دەنگێن نەڕازی بخوە بکێشن تایبەت د هەلبژاردنێن پارێزگەهێن عیراقێ دا ل رێکەفتێ (18 - 12 - 2023)، لێرەدا شارەزایێن ئابوری ڤێ بێ پلانیا حکومەتێ ب مەترسی دزانن و سەرۆک وەزیران محەمەد شیاع سودانی ل دەمێ ئەندامێ جڤاتا نوینەرێن عیراقێ دگەل پرۆژێ سنوردارکرنا دامەزڕاندنێ بوویە ژبەرکو بودجێ وەلاتی پڕانیا ڕەها دچیتە موچەی و ڕێک ناهێتەدان بۆ ئاڤاکرنا ژێرخانا ئابوری و بەرەف پێش برنا وەلاتی.
شەش - نەبوونا سیستەمێ بانکی یێ پێشکەفتی ل عیراقێ کو ڤەدگەڕیت بۆ وێ چەندێ خەلکێ عیراقێ هێشتا نەگەهشتیە وی ئاستی باوەریێ ب سیستەمێ بانکی یێ وەلاتی بینیت زیانێن مەزن یێن دارایی هەنە، ئەگەر بتنێ نموونەیەکێ وەربگرین ئەو پارەیی سندوقا خانەنشینی ل عیراقێ مفا ژێ بهێتەوەرگرتن و وەربەرهێنان پێ بهێتەکرن ڕێژەیەکا زۆر یا مفایی دێ تێدا هەبیت هەروەسا دانانا پارەی ل بانکا دا هێشتا نەبوویە رۆشنبیری بۆ وێ چەندێ وەبەرهێنان تێدا بێتەکرن.
حەفت- سەرەڕایێ وێ چەندێ عیراقێ دا ڕوبارێن دیجلە و فورات هەنە و ب وەلاتی دوو ڕوباڕان ناڤدارە و وەکی وەزارەتا چاندنا حکومەتا عیراقێ ڕاگەهاندنی (٧٠٪) ژ پێتڤیێن وەلاتی ژڤان ڕوبارا وئەوێن دیتر ل دەرڤە دهێن، مەترسی ل سەر هەیە ژلایێ وەلاتێ تورکیا و ئیرانێ کوبەردەوام ڕێژەیا عیراقێ کێم دکەن ب دروستکرنا بەنداڤان، لێ دنها دا و ب ئەگەر نەبوونا پلانەکا ستراتیژی یا پاراستنا ئاڤا سەر زەڤی وبن ئەردی و چاڤەرێ دهێتەکرن عیراق رویبریێ مەترسیەک مەزن ژ هشکە سالی و بیابان بوونێ ببیت، تایبەت ل باشورێ عیراقێ و دنهادا چەندین سەرچاوێن ئاڤێ تایبەت هۆرێن باشوری هشک بووینە.
هەشت- دەست وەردانێن دەرەکی دعیراقێ دا گەهشتینە ئاستەکێ کو وەزیرێن عیراقی هندەک جاران خوە وەک فەرمانبەر بەرامبەر بالیوزێن ئیرانی و ئەمریکی ببینن، ئەڤ دەست وەردانە دبنە ئەگەرەک کو عیراق ل بریاردانێ سەربەخۆ نەبیت و دشیان دا نەبیت ببیتە وەلاتەک سەربخۆ و بهێز ژبەرکو هەر پلانەکا بێ لایەنی و سەربخۆیا بریارێ هەبیت ل عیراقێ وەلاتێن هەفسی و نێڤدەولەتی دەست وەردانێن نێگەتیف ل کاروبارێن وەلاتی دا دکەن و عیراقێ نەچاردکەن کو دڤێ ڕەوشا خڕاب دا بمینیت.ژوان خالێن کو چاڤەرێیا مەترسیێ ل سەر پاشەڕۆژا عیراقێ دهێتەکرن:
ئێک - هەبوونا دەهان گروپێن میلیشیاتێن چەکدار کو سەنتەرێ بریاردان و ئاڕاستەکرنا وان ل عیراقێ دا د چەند ئالیان دەردکەڤیت، سەرەڕایێ وێ چەندێ حەشدا وەلائی کو دیف بریار و ستراتیژ و هزر و نەرینێن ویلایەتا فەقیهـ کاردکەت و سنورێ کار و چالاکیێن وانا ل چارچۆڤێ عیراقێ ناڕاوەستیت و هەر جهێ سیاسەتا پاوانخوازیا ئیرانی دیڤ بنەمایێ هنارتنا شۆرەشێ بۆ دەرڤە ( تصدیر الثورة)، لێرەدا هەمی بۆچوون بۆ وێ پێشبینیێ دچن حەشد ب هەردوو تایێن خوەڤە (وەلائی و مرجعی = عیراقی) ببنە مەترسیەک مەزن ل سەر چارەنڤیسێ عیراقێ ئیدی نەهێلن ب هیچ ئاوایەکێ حکومەتەک مەدەنی ئاڤا ببیت ل بەغدا.
دوو - هەبوونا ڕێژەیەکا زۆرا گەندەلیێ دناڤ سازیێن دەولەتا عیراقێ دا وەک د ڕاپورتێن نێڤدەولەتیدا دیار دبیت هەر سەد دۆلارێن دکەڤنە دەستێ عیراقێ دا هەشتێ دۆلار ژ وانا ب بێ سەرۆبەری و بێ مفا دئێنە مەزاختن و ئەوێن مایی ژی ل جهێ پێتڤی ناهێنە مەزاختن. زێدەبارێ وێ ئێکێ کو عیراق د سەر سەرێ لیستا وەلاتێن گەندەل دایە و مەترسیەک جدی ل سەر داهات وئێمناهیا نەتەوەیی یا عیراقێ هەیە.
سێ- سپیکرنا پارەی وەک ئێک ژ مەزنترین تاوانێن ئابوری ل عیراقێ دا د هەمی سێکتەرێن وێ ڤە بەردەوامە و ل داویێ هەلویستێ ویلایەتێن ئێکگرتیێن ئەمریکا دا بەرامبەر سپیکرنا پارەی و هنارتنا دۆلاری بۆ دەرڤە چەند بانکەکێن عیراقی مەترسیا سزادان و کەفتنە لیستا ڕەش داهەیە و دەرئەنجامێ ڤێ چەندێ بهایێ دینارێ عیراقی پتر داکەفت و ئەگەر حکومەتا عیراقێ رێگر نەبیت ژ چوونا دۆلاری بۆ ئیرانێ وی دەمی ڕەنگە بانکا ناڤەندی یا عیراقی ژی بکەڤیتە بەر سزایێن بانکا فیدرالی یا ئەمریکی کو دوی دەمیدا ڕەنگە دینارێ عیراقی وەکی پارێ دەولەتێن هەفسی بێ بەها بیت و تاکێ عیراقی باجا کریارێن میلیشیاتا و گەندەلیێ بدەن.
چوار- عیراق دەولەتەکا نەفتی یە و زێدەتر ژ 90% بودجێ وەلاتی ل سەر داهاتێ نەفتێ یە و وەک دیار بازار و داهاتێ ل سەر ئێک بەرهەم بیت هیچ شێوازەکێ ئێمناهییا دارایی نینە و هەردەمێ بهایێ نەفتێ داکەفت وی دەمی وەلات دێ ڕیبریێ مەزنترین کریزا دارایی بیت. باشترین گڕۆڤەژی ل سەر ڤێ چەندێ وەلاتێن کەنداڤی پلانەک دووم درێژ هەبوویە چەندین سالە بۆ ئێکێ خۆ ژ ئێک داهاتیێ تایبەت نەفتێ دەرباز بکەن ژبەرکو بەردەوام مەترسی ل سەر ئابورێ وەلاتی هەیە.
پێنج - بێ پلانی ژ دامەزراندنێ دا، دنها دا لایەنێن کوتلەیا ئیتارا تەنسیقی بۆ وێ چەندێ جادەیاعیراقی بێدەنگ بکەن و دەنگێن نەڕازی بخوە بکێشن تایبەت د هەلبژاردنێن پارێزگەهێن عیراقێ دا ل رێکەفتێ (18 - 12 - 2023)، لێرەدا شارەزایێن ئابوری ڤێ بێ پلانیا حکومەتێ ب مەترسی دزانن و سەرۆک وەزیران محەمەد شیاع سودانی ل دەمێ ئەندامێ جڤاتا نوینەرێن عیراقێ دگەل پرۆژێ سنوردارکرنا دامەزڕاندنێ بوویە ژبەرکو بودجێ وەلاتی پڕانیا ڕەها دچیتە موچەی و ڕێک ناهێتەدان بۆ ئاڤاکرنا ژێرخانا ئابوری و بەرەف پێش برنا وەلاتی.
شەش - نەبوونا سیستەمێ بانکی یێ پێشکەفتی ل عیراقێ کو ڤەدگەڕیت بۆ وێ چەندێ خەلکێ عیراقێ هێشتا نەگەهشتیە وی ئاستی باوەریێ ب سیستەمێ بانکی یێ وەلاتی بینیت زیانێن مەزن یێن دارایی هەنە، ئەگەر بتنێ نموونەیەکێ وەربگرین ئەو پارەیی سندوقا خانەنشینی ل عیراقێ مفا ژێ بهێتەوەرگرتن و وەربەرهێنان پێ بهێتەکرن ڕێژەیەکا زۆر یا مفایی دێ تێدا هەبیت هەروەسا دانانا پارەی ل بانکا دا هێشتا نەبوویە رۆشنبیری بۆ وێ چەندێ وەبەرهێنان تێدا بێتەکرن.
حەفت- سەرەڕایێ وێ چەندێ عیراقێ دا ڕوبارێن دیجلە و فورات هەنە و ب وەلاتی دوو ڕوباڕان ناڤدارە و وەکی وەزارەتا چاندنا حکومەتا عیراقێ ڕاگەهاندنی (٧٠٪) ژ پێتڤیێن وەلاتی ژڤان ڕوبارا وئەوێن دیتر ل دەرڤە دهێن، مەترسی ل سەر هەیە ژلایێ وەلاتێ تورکیا و ئیرانێ کوبەردەوام ڕێژەیا عیراقێ کێم دکەن ب دروستکرنا بەنداڤان، لێ دنها دا و ب ئەگەر نەبوونا پلانەکا ستراتیژی یا پاراستنا ئاڤا سەر زەڤی وبن ئەردی و چاڤەرێ دهێتەکرن عیراق رویبریێ مەترسیەک مەزن ژ هشکە سالی و بیابان بوونێ ببیت، تایبەت ل باشورێ عیراقێ و دنهادا چەندین سەرچاوێن ئاڤێ تایبەت هۆرێن باشوری هشک بووینە.
نەهـ- زێدبوونا هژمارا خەلکێ عیرقێ یا بێ پلان کو دنهادا هژمارا وان کەفتیە سەردایی چل ملیونا و ژێرخانا عیراقی هێشتا یا بیست ملیون کەسانە و ئەڤ زێدەبوونا سالانە بەردەوام ل بلندبوونێ دایە و مەترسیا کریزێن مروڤایەتی دهێتەکرن.